'Moedig, overtuigend en prachtig geïllustreerd'.
'Moedig, overtuigend en prachtig geïllustreerd'.
'Er komt oorlog!'
‘Er komt
oorlog.’
In het najaar van 1939 valt Rusland Finland binnen. Het is Stalins plan om in twee weken door te marcheren naar Helsinki, maar dat wordt een fiasco. De Russen lijden nederlaag op nederlaag tegen de dapper strijdende Finnen. En toch winnen ze. Ze kunnen door het eindeloos aanvoeren van verse troepen en het opvoeren van zware luchtaanvallen en bombardementen op dorpen en steden de Finnen uiteindelijk eronder krijgen. De parallel met de huidige oorlog in Oekraïne is verbijsterend.
De oorlog
eindigt na 105 dagen in het voorjaar van 1940. Finland moet Karelië afstaan,
een strook grond aan de Finse oostgrens. 95.000 Finse jongemannen verliezen in
die 105 dagen het leven, 5% van de mannelijke bevolking. Veel kinderen groeien
op zonder vader.
‘Er komt oorlog.’ Dat zijn woorden die ook vandaag in Europa steeds minder onvoorstelbaar zijn. Wie zich afvraagt wat die drie woorden aan angsten, ontkenningsmechanismen en praktische afwegingen en daden kunnen oproepen, leze de zeer fijn geschreven roman ‘De tijd van de winteroorlog’ van Eeva Kilpi. Zij woont met haar vader, moeder en jonger zusje in Karelië en is aan het begin van de roman 11 jaar, een meisje met een bijzondere opmerkingsgave. Haar leeftijd versterkt dat talent.
‘Vlak vóór de puberteit, dat is
de tijd dat een mens ‘alles’ begrijpt zoals een toeschouwer dat doet. Op zo’n
leeftijd ben je onderworpen aan de wereldgeschiedenis en overgeleverd aan de
spelingen van het lot, maar nog niet aan driften en normen. Het is de mens op
zijn vrijst voordat de seks je tot een drugsverslaafde maakt.’
Eeva is een wat
eenzaam kind, ze heeft een ongemakkelijke verhouding met haar moeder en projecteert
haar verlangens van verbondenheid en gezien-worden op de vaak afwezige vader.
Ze spiedt en speurt en ziet hoe volwassenen omgaan met dat merkwaardige
fenomeen ‘oorlog’ en beschrijft gedetailleerd wat dat in haar teweegbrengt. Dat
begint al met die drie woorden: er komt oorlog. Haar vader spreekt ze uit ‘met
een stem, die voor ons kinderen nieuw is. Hij richt zich tot moeder alsof wij
kinderen er helemaal niet bij zijn.’ Zo herinnert ze het zich. Zo was het. Of
toch niet?
‘Zei
vader dat zinnetje nou of was het toch moeder?
In fraaie
beelden beschrijft ze hoe grillig herinneringen zijn.
‘Ze voelen eerst solide en
duidelijk, maar wanneer je ze aanraakt, zijn ze plotseling broos en breekbaar
als gedroogde planten in een oud herbarium.’
Het duurt
even voordat de mensen de oorlog in zichzelf toelaten. Ze proberen zo lang
mogelijk hun normale leven voort te zetten.
'Wat
doen we de volgende dag (nadat de oorlog daadwerkelijk is uitgebroken)? We gaan
bijvoorbeeld eten zoals we daarvóór al deden. Dat middel werd tot op het laatst
ingezet, om niet te zeggen met zachte dwang, om het leven zijn natuurlijke gang
te laten gaan. ‘
Eeva ziet
het haarscherp en noteert fijntjes de menselijke tegenstrijdigheden en
geweldsdrang.
‘Moeder maakt zich klaar om naar Viipuri te vertrekken. Daar wordt een jas van eekhoornbont voor haar gemaakt. () Driehonderd eekhoorns hebben hun leven mogen geven onder heel normale vredesomstandigheden, opdat moeder tot een van Hiitola’s best geklede vrouwen kan worden gerekend. () Aan de muur naast de deur hangen op planken gespannen vossenvellen te drogen. () Vrede op aarde, in de mensen een welbehagen.'
Eerst blijft
de oorlog nog op afstand.
‘Met vader luister ik naar het
kanonnengebulder in de verte. Een deel van mij staat daar nog naast hem te
luisteren. Ik ben nog even een klein meisje, ik ben nog een kind, ik heb mijn
huis en mijn ouders nog en besef nog niet dat God niet naar mijn gebeden
luistert.’
Ze spelt de kranten: ‘Abessinië veroverd. Addis Abeba. Albanië. Is de oorlog zich in de volgorde van het alfabet gaan uitbreiden?’
Maar dan is aan de bombardementen niet meer te ontkomen. Ze noteert dat uitgerekend het huis van de schoenmaker wordt getroffen. Hij is een gerespecteerde en onmisbare persoon in het dorp - en toevallig communist. Dat nu juist een bom juist op zijn huis moest vallen.... Maar nu is de oorlog ook echt een feit en wordt de familie gedwongen geëvacueerd.
‘De evacuatie. Moeder sloeg met
ons kinderen op de vlucht. Dit alles, het binnenkomen van die mededeling, de
informatie, de beslissingen, het organiseren, het uit elkaar gaan, het
vertrekken en de kilometerslange reis naar een dorp in een bos, voltrok zich
binnen een paar uur. En ik herinner me er niets van. Ik kan niet uitleggen waarom niet, want ik
ben overal bij geweest. () Angst roept beelden op die komen en dan weer wijken.
() Vader zwaait met zijn hand, zoals hij altijd doet en wendt zich van ons af
met de rugzak over zijn andere schouder. Ging het echt zo?
Ze komen in een dorp terecht in een huis vol ‘grote mensen’, vooral vrouwen, die ze namen geeft als schoonzustante, jongetante, zieketante, adventistentante en luitenantoom. En iedereen speelt toneel. Ze voelt dat de volwassenen toneelspeelden, of ze nou blij zijn of verdrietig. Dat maakte haar onrustig. Toch gelooft ze 'dat ze in hun hart oprecht waren, ze wisten gewoon niet hoe ze zich anders moesten gedragen.'
Af en
toe breekt ook hier op kleine schaal een oorlog uit. Haar moeder maakt een scène omdat ze een tante
ervan verdenkt haar bunzingstola te hebben verwisseld met de hare. Oorlog maken gaat haar beter af dan knuffelen en aanhalen.
‘Ik hou niet van dat aanhalige gedoe'. 'Maar zou het niet fijn zijn,
als je af en toe geknuffeld werd? plaagde jongetante. 'Zo is mijn man niet', zei
moeder met een stem alsof ze een natte dweil in jongetantes gezicht had willen
smijten.’
Op 26
februari 1940 worden ze weer gesommeerd te vertrekken. Ze komen in een huisje
in een bos terecht.
Hiitola, Elisenvaara en Käkisalmi
worden doorlopend gebombardeerd, ‘maar ik herinner me er niets van. Dat ergert
me. Ik zou zin hebben aan mijn geheugen te vragen: waarom? Waarom zijn kleine,
onbetekenende details goed bewaard gebleven, maar de grote gebeurtenissen, die
ons leven omver wierpen, vergeten () Het lijkt of alles leeg, gevoelloos en
dood is op de plekken waar ik zoek naar angst en levendige herinneringen. () Het lukt me slechts schaduwen van de
gebeurtenissen waar te nemen omdat mijn geheugen heeft geweigerd toe te voegen
aan mijn opslagplaats van levenservaringen.’
Ze vrezen helder winter weer want dan komen er bombardementen van Russische vliegtuigen. De bewegingen van het Noorderlicht zijn voor hen de gebeden van het Finse volk die door het hemelruim op weg zijn naar hun eindbestemming. Slechts een enkeling die niet naar de wapens grijpt, zwerft van huis tot huis en verkondigt openlijk dat ‘gij zult niet doden’ en absoluut gebod is dat geldt voor beide buurlanden en ook voor dieren. Maar om hem wordt slechts geglimlacht, mensen geven hem melk te drinken die nog warm is van de koe. Op school zingen de kinderen patriottische liedjes
Nu vertrekken wij / en mikken tussen de ogen van Iwan / tussen de ogen, tussen de ogen / tussen de ogen van Iwan jaja.
Maar als ze tegen de juffrouw zegt dat ze van deze Karelische Jagersmars een couplet weglaat, dat ik haar vader had horen zingen: ‘Laten we de lijken plunderen, anders blijven we arm achter’.- staart de onderwijzeres haar sprakeloos aan. 'en niets is zo moeilijk te verdragen als stilte op een moment dat je een bemoedigende reactie verwacht.'
De dagen rijgen
zich aaneen. Bewolkte dagen en dagen met helder winterweer.
‘Als Finland verliest, komen we allemaal in Siberië
terecht’.
Opeens is de
oorlog voorbij. Naar Siberië hoeven ze niet, terug naar huis kúnnen ze niet: Karelië
is nu Russisch. Een tragedie. Haar herinneringen aan dat moment zijn tekenend
voor de gevoelvolle fijnzinnigheid van deze roman:
‘Geen enkel gevoel van shock of van een zenuwinstorting, geen teleurgestelde kinderziel, geen verwijt aan Gods hardhorigheid. Daarentegen een bizar tafereel in de keuken, waar een huilende moeder haar schoonmoeder om de hals valt.’
Eeva KilpiEeva Kilpi, de tijd
van de winteroorlog. Een herinnering aan mijn kinderjaren. 1989. ISBN 9789079873128.
Uitgeverij Wilde Aardbeien, 2022. Vertaling: Maria Falenius en Frank Hendriks.
De tijd van de
winteroorlog is het eerste deel van Kilpi’s autobiografische oorlogstrilogie.
Deel 2 verschijnt in maart 2024.
HEERLIJKE
TAALVERHASPELINGEN
In 2023 verzamelde ik een aantal taalverhaspelingen,
zoals die via de media tot mij kwamen. Ik plaatste ze op Facebook. Enkele
lezers voegden er het hunne aan toe.
Lees mee en geniet!
Op zo’n moment wil je de schouders om iemand heenslaan.
Dat staat op het netvlies gegrift.
Het statement omhelst alles
Ik denk met alle respect dat Jordi het ontzettend goed
doet
Over etiquette: 'Als je ergens gaat dineren met
kerstmis, kijk hoe iedereen zich gedraagt en gedraag je daarna.'
De prijzen stijgen de pan uit.
De wond op de zere plek leggen.
Je hebt hier van alles te vinden.
Voor die man heb ik meer als respect.
Kun jij dat over je hart verdragen?
Dan zie je hoe de vlag ervoor staat.
Ze zitten dringend te springen om mensen.
Dit is de plek waar mijn roots vandaan komen.
Ergens met de pet naartoe zwaaien.
En God sprak dat het goed was.
De supporters snellen zich richting stadion.
Ja, maar dat is wél de manier hoe het gaat.
Dat heeft veel impact op mij gemaakt.
De oprit is door de regen helemaal blank komen te
lopen.
Hij wist zich aan de boot vast te klammen.
Duitsland heeft Frankrijk over de schreef getrokken.
Dat werkt je helemaal in de kaart.
Hier zullen we nog jaren van nadromen.
De bevalling moet wel een beleving zijn, waar je
helemaal achter kan staan.
Die lepelt dat zo uit haar mouw.
Hij staat met mond in de meel te praten.
We accepteren niks meer aan.
En dat wordt dan gewijd aan mijn staaroperaties.
De vinger op de open wond leggen.
Je kent 100% een liedje van hem.
Dat moet aan de waarheid komen!
Tot tranens toe geroerd.
Dat stuit tegen verzet.
Dat verwacht ik niet, denk ik.
Die vraag blijf ik in gebreke.
Dat ligt als een steen op de maag.
Dit springt er echt bovenuit.
Ik merkte dat tijdens het maken van dat proces.
Die tonen zijn zo hoog dat we dat niet met onze blote
oren kunnen horen.
Dat legt de druk wel hoog neer.
Ze vielen elkaar in de haren.
Dat heeft hij aan den levende lijve ondervonden.
Ik zeg: gewoon wat minder geld erheen naartoe.
Al gaande de weg besefte ik het opeens
Die keuze hebben we al een tijdje geleden genomen.
Ik heb besloten het te laten schenken aan het Utrechts
Archief
Die datum stond ergens in mijn hoofd
Er wordt een heel nieuw team gesmeden.
Ik hoop dat de herinnering aan hem nog vele jaren
nagedragen zal worden.
We zetten een stip op de horizon die we willen
behalen.
Daar heb ik mijn jeugd grootgebracht.
Genotslozen… nee, wacht, ik zeg het verkeerd. Ik
bedoel lotgenoten.
Als je ziet wat voor les wij destijds hebben betaald!
In Marokko word je op handen en voeten gedragen.
Dat stadion zijn we inmiddels wel gepasseerd.
We willen het zekere voor het zekere nemen.
Ik kan niet aan één hokje vast blijven hangen.
We moeten samen de krachten bundelen.
Ik heb flink in de geldbuidel moeten zakken.
En al dat soort dergelijke dingen.
De meeste trainers interesseren zich niet achter de
persoon.
We hebben de nodige bomen omgekapt.
Waarom noem je dan je beroep niet op?
Ik blijf dat niet aan de gang zeggen.
Groeit de crisissituatie je naar je hoofd?
Ik was recent geleden op bezoek in jullie winkel.
Om tien uur druppelden de spelers naar binnen.
Het publiek beloonde hem op een ovationeel applaus.
We moeten allemaal een stapje meer geven.
Veel jonge mensen benemen zich van het leven.
Er zijn honderden schapen teniet gegaan.
Ik sta hier niet voor Jan Lol.
Ze maakten voortdurend onpasselijke opmerkingen.
Dit beeld refereert naar de Piëta.
Laat dit een voorbode zijn van wat ons nog brengt in
de toekomst.
Bij de PvdA moest de gewone man opgeheven worden.
Het is nu te vroeg om hier een conclusie aan vast te
trekken.
Ik denk dat we dit onder ogen moeten nemen.
Ik zie zon aan het einde van de horizon.
Joris is het meest betrouwenswaardige gezicht van de
omroep.
Dat ideaal is helemaal naar de achtergrond verdwenen.
RTV Utrecht stuurde mij ook push- up berichten.
Qua financieel gaat het met veel mensen niet goed.
Er hangt een heel groot stigma over ons krakers.
Nederlanders delven het achterspit.
Hoe gek zijn we dan doorgeslagen?
Omtzigt is de enige die het voortouw kan opnemen.
Er wordt echt wel laagdrempelig over boeren gepraat.
Wat betekent dat in zijn algemeniteit?
Hij heeft een flinke reis achter de benen.
Ze blijft maar onverstoord doorgaan.
Die asielzoekersoverlast gun ik geen enkele gemeente
toe.
Hart en ziel hebtie erin gestoken.
Dat is vers op mijn dak.
Maar dat is niet opgepikt door Mandela’s
opvolgelingen.
Hennie de Jong zette de voorzitter het Instituut
Kunstzinnige Vorming onder vuur.
De reis naar Armenië heeft een diepe indruk op ons
gelaten.
Bij een loodgieterswoning in Vlaardingen ging een
explosie af .
Wandelen of fietsen met de zeewind om je haren! Ecktiv
reizen.
Die bladzijde wil Overmars achter zich laten.
Je moet als politicus wel een schildpaddenhuid
hebben.
Een nieuw kabinet? Ik heb er goede hoop in.
Arbeidsmigranten zijn een oplossing tegen de
vergrijzing.
In Nederland moeten we aan een keurslijf lopen.
We hebben met kiespijn ons ouwe huisje leeggeruimd.
Dat beeld wekt emoties los.
Netflix en die streamers leggen het niveau behoorlijk
hoog neer.
Dan moet je toch op zoek naar de oorzaak erachter.
Heel ingewikkeld, maar uiteindelijk
toch correct: 'Maar de beslissing staat zoals die is genomen zonder VAR.'
'Het lijkt me moeilijk je hand te haven als vrouw in de voetbalwereld'.
Bij de Top2000 a gogo hoorde ik: 'Leo, we zitten met het hele café om jou heen gekluisterd.'
Minister Kuipers wees erop 'dat de coronacijfers verder omhoog stijgen.'
Jan Egelmeers hoorde diezelfde minister Kuipers spreken over 'problemen die niet bij de huisarts terecht horen.'
Jan noteerde ook: ‘Dat komt me zo niet binnen.’
En: ‘Wij hebben steen en been moeten vechten.’
En dat kamerlid van Baarle zei: ‘Laat dat even op ons
inzinken.’
En dat Wilders ‘het hart op de riem wilde steken.’
Anita Suylen hoorde een onderwijzeres over een
hoogbegaafde leerling zeggen: ’Die capaciteiten heeft ze dik en dwars.’
En een clusterdirecteur (!) sprak tegen een collega
over de betreffende onderwijzeres: ‘Het is goed dat we haar terug blazen.’
Nelly Lausberg-van Os schreef me: 'Leuk Jos. Die uitspraken zullen zeker hoge ogen scoren! Haha.
En ik hoorde op de radio een voetbaltrainer zeggen: het is een optelling van teleurstelling.
René Schwab complimenteerde me: 'Heel goed, Jos, dat je dit niet allemaal ongemerkt voorbij laat passeren.'
René hoorde ook: 'Sorry! Een vergissingsfout.'
En hij waarschuwt ons dat ‘resultaten in het heden, géén toekomst geven aan het verleden.’
Willem Meeuwsen schreef: ‘Wij als taalpuristen
gruwelen hiervan!’
Een dag later hoorde hij iemand zeggen: ‘Op deze
kaart kun je zien hoe de treinen lopen.’
Dorothea van der Gun maakte me attent op deze
vergelijking: ‘Als die net zo lief is als jou.’
En Toon van de Rijt hoorde een (typsch Zuid
Limburgse?) ziekte langskomen : 'Hij heeft een
ziekte aan de ruggenmergel.'
Dicky Roeleveld hoorde een vrouw zeggen: ik ben een
beetje zwanger.
Frits Criens noteerde: ‘Het is allemaal een brug te
veraf.’
Arjen Brouwer is optimistisch over de wellevendheid
van de jeugd. Hij hoorde: ‘Zal ik u voorbij gaan laten passeren, meneer?'
Chris Giebels noteerde dat Omtzigt wel degelijk
duidelijk is over zijn politieke koers, immers ‘Omtzigt neemt de uitgestoken
arm aan. ‘
En hij hoorde ook ‘dat het recht zijn loop moet
krijgen'.
En ‘dat op dat moment mijn hart sneller ging stromen.’
Arno Ross las in de Gelderlander dat de heer Oubaha, eigenaar
van 23 horecazaken een horecamagneet werd genoemd.
Lisette Tillmans hoorde deze dialoog: ‘Waarmee speel
je het liefste?’ ‘Met mijn broertje.’
Vivian Spiertz schreef me naar aanleiding van de
uitdrukking ‘die datum stond ergens in mijn hoofd’: ‘Dat is voor beelddenkers
een waarheid als een kalf.’
Verder hoorde ze ‘dat er voor de kabinetsformatie nog
diverse beren uit de weg geruimd moeten worden.’
En dat ‘de geur van koffie van de Douwe Egbertsfabriek
op het oog niet zo vies was.’
Frank Bokern las dat een inwoner van Ter Apel zei; ‘Wij
zijn het afvalputje van Nederland.’
Hij maakte me ook attent op een persbericht: ‘Samen
met andere organisatie werkt Envida aan nieuwe oplossingen voor de toenemende
vraag naar ouder worden.’
Clara Schouten hoorde een dakloze tegen de
interviewster zeggen: ‘Zo raak ik van de regen in de drup.’ Waarop de
interviewster hem corrigeerde: ‘U bedoelt zo kom je van de wal in het schip.’
En tenslotte de mooiste van allemaal – en die is al
een paar jaar ouder. Ik hoorde oud- PvdA-voorzitter Hans Spekman op de televisie zeggen: 'Job
Cohen, dat is een in- en integere man.'